عيد سعيد قربان/ و فدينـه بذبح عظيم

عيد قربان كه پس از وقوف در عرفات (مرحله شناخت) و مشعر (محل آگاهي و شعور) و منا (سرزمين آرزوها، رسيدن به عشق) فرا مى رسد، عيد رهايى از تعلقات است.
رهايى از هر آنچه غيرخدايى است. در اين روز حج گزار، اسماعيل وجودش را، يعنى هر آنچه بدان دلبستگى دنيوى پيدا كرده قربانى مى كند تا سبكبال شود.
اکنون در منايي، ابراهيمي، و اسماعيلت را به قربانگاه آورده اي اسماعيل تو کيست؟ چيست؟ مقامت؟ آبرويت؟ موقعيتت، شغلت؟ پولت؟ خانه ات؟ املاكت؟ ... ؟
اين را تو خود مي داني، تو خود آن را، او را – هر چه هست و هر که هست – بايد به منا آوري و براي قرباني، انتخاب کني، من فقط مي توانم نشانيهايش را به تو بدهم:
آنچه تو را، در راه ايمان ضعيف مي کند، آنچه تو را در "رفتن"، به "ماندن" مي خواند، آنچه تو را، در راه "مسئوليت" به ترديد مي افکند، آنچه تو را به خود بسته است و نگه داشته است، آنچه دلبستگي اش نمي گذارد تا " پيام" را بشنوي، تا حقيقت را اعتراف کني، آنچه ترا به "فرار" مي خواند آنچه ترا به توجيه و تاويل هاي مصلحت جويانه مي کشاند، و عشق به او، کور و کرت مي کند ابراهيمي و "ضعف اسماعيلي" ات، ترا بازيچه ابليس مي سازد. در قله بلند شرفي و سراپا فخر و فضيلت، در زندگي ات تنها يک چيز هست که براي بدست آوردنش، از بلندي فرود مي آيي، براي از دست ندادنش، همه دستاوردهاي ابراهيم وارت را از دست مي دهي، او اسماعيل توست، اسماعيل تو ممکن است يک شخص باشد، يا يک شيء، يا يک حالت، يک وضع، و حتي، يک " نقطه ضعف"!

اما اسماعيل ابراهيم، پسرش بود!

سالخورده مردي در پايان عمر، پس از يک قرن زندگي پر کشاکش و پر از حرکت، همه آوارگي و جنگ و جهاد و تلاش و درگيري با جهل قوم و جور نمرود و تعصب متوليان بت پرستي و خرافه هاي ستاره پرستي و شکنجه زندگي. جواني آزاده و روشن و عصياني در خانه پدري متعصب و بت پرست و بت تراش! و در خانه اش زني نازا، متعصب، اشرافي: سارا.
و اکنون، در زير بار سنگين رسالت توحيد، در نظام جور و جهل شرک، و تحمل يک قرن شکنجه "مسئوليت روشنگري و آزادي"، در "عصر ظلمت و با قوم خوکرده با ظلم"، پير شده است و تنها، و در اوج قله بلند نبوت، باز يک " بشر" مانده است و در پايان رسالت عظيم خدايي اش، يک " بنده خدا" ، دوست دارد پسري داشته باشد، اما زنش نازا است و خودش، پيري از صد گذشته، آرزومندي که ديگر اميدوار نيست، حسرت و يأس جانش را مي خورد، خدا، بر پيري و نااميدي و تنهايي و رنج اين رسول امين و بنده وفادارش – که عمر را همه در کار او به پايان آورده است، رحمت مي آورد و از کنيز سارا – زني سياه پوست – به او يک فرزند مي بخشد، آن هم يک پسر! اسماعيل، اسماعيل، براي ابراهيم، تنها يک پسر، براي پدر، نبود، پايان يک عمر انتظار بود، پاداش يک قرن رنج، ثمره يک زندگي پرماجرا.
و اکنون، در برابر چشمان پدر چشماني که در زير ابروان سپيدي که بر آن افتاده، از شادي، برق مي زند مي رود و در زير باران نوازش و آفتاب عشق پدري که جانش به تن او بسته است، مي بالد و پدر، چون باغباني که در کوير پهناور و سوخته ي حياتش، چشم به تنها نو نهال خرّم و جوانش دوخته است، گويي روئيدن او را، مي بيند و نوازش عشق را و گرماي اميد را در عمق جانش حس مي کند.
در عمر دراز ابراهيم، که همه در سختي و خطر گذشته، اين روزها، روزهاي پايان زندگي با لذت " داشتن اسماعيل" مي گذرد، پسري که پدر، آمدنش را صد سال انتظار کشيده است، و هنگامي آمده است که پدر، انتظارش نداشته است!
اسماعيل اكنون نهالي برومند شده است، در اين ايام ، ناگهان صدايي مي شنود :
"ابراهيم! به دو دست خويش، کارد بر حلقوم اسماعيل بنه و بکُش"!
مگر مي توان با کلمات، وحشت اين پدر را در ضربه آن پيام وصف کرد؟
ابراهيم، بنده ي خاضع خدا، براي نخستين بار در عمر طولاني اش، از وحشت مي لرزد، قهرمان پولادين رسالت ذوب مي شود، و بت شکن عظيم تاريخ، درهم مي شکند، از تصور پيام، وحشت مي کند اما، فرمان فرمان خداوند است. جنگ! بزرگترين جنگ، جنگِ در خويش، جهاد اکبر! فاتح عظيم ترين نبرد تاريخ، اکنون آشفته و بيچاره! جنگ، جنگ ميان خدا و اسماعيل، در ابراهيم.

دشواري "انتخاب"!

کدامين را انتخاب مي کني ابراهيم؟! خدا را يا خود را ؟ سود را يا ارزش را؟ پيوند را يا رهايي را؟ لذت را يا مسئوليت را؟ پدري را يا پيامبري را؟ بالاخره، "اسماعيلت" را يا " خدايت" را؟
انتخاب کن! ابراهيم.
در پايان يک قرن رسالت خدايي در ميان خلق، يک عمر نبوتِ توحيد و امامتِ مردم و جهاد عليه شرک و بناي توحيد و شکستن بت و نابودي جهل و کوبيدن غرور و مرگِ جور، و از همه جبهه ها پيروز برآمدن و از همه مسئوليت ها موفق بيرون آمدن ...
اي ابراهيم! قهرمان پيروز پرشکوه ترين نبرد تاريخ! اي روئين تن، پولادين روح، اي رسولِ اُلوالعَزْم، مپندار که در پايان يک قرن رسالت خدايي، به پايان رسيده اي! ميان انسان و خدا فاصله اي نيست، "خدا به آدمي از شاهرگ گردنش نزديک تر است"، اما، راه انسان تا خدا، به فاصله ابديت است، لايتناهي است! چه پنداشته اي؟
اکنون ابراهيم است که در پايان راهِ دراز رسالت، بر سر يک "دو راهي" رسيده است: سراپاي وجودش فرياد مي کشد: اسماعيل! و حق فرمان مي دهد: ذبح! بايد انتخاب کند!
اکنون، ابراهيم دل از داشتن اسماعيل برکنده است، پيام پيام حق است. اما در دل او، جاي لذت" داشتن اسماعيل" را، درد "از دست دادنش" پر کرده است. ابراهيم تصميم گرفت، انتخاب کرد، پيداست که "انتخابِ" ابراهيم، کدام است؟ "آزادي مطلقِ بندگي خداوند"!
ذبح اسماعيل! آخرين بندي که او را به بندگي خود مي خواند!

زنده اي که تنها به خدا نفس مي کشد!

آنگاه، به نيروي خدا برخاست، قرباني جوان خويش را – که آرام و خاموش، ايستاده بود، به قربانگاه برد... و پيامي که:
" اي ابراهيم! خداوند از ذبح اسماعيل درگذشته است، اين گوسفند را فرستاده است تا بجاي او ذبح کني، تو فرمان را انجام دادي"!


و فدينـه بذبح عظيم
از جمله تفسيرهاى آيه «و فدينـه بذبح عظيم » ، اين است كه گفته اند: منظور از «ذبح عظيم » ، حضرت سيدالشهدا(علیه السلام ) است . به توضيح اين مطلب مي پردازيم:
تنها تعداد انگشت شمارى از مفسران به تفسير ياد شده اشاره كرده اند .•
منشأ اين تفسير ، روايتى است كه مرحوم صدوق (ره) در كتاب خصال نقل مى كند كه پيش از بيان پاسخ آن را بيان مى كنيم :
«هنگامى كه خداوند ، گوسفندى را به جاى ذبح اسماعيل ، براى حضرت ابراهيم (علیه السلام ) فرستاد ، حضرت درخواست كرد كه فرزندش را ذبح كند ، تا با تحمل غم و اندوه دل پدرى كه به دست خويشتن ، فرزندش را ذبح كرده است درجاتش بالا رود . خداوند از او پرسيد: محبوب ترين مخلوقاتم نزد تو كيست ؟» پاسخ داد: «محبوب تر از حبيبت محمد(صلی الله علیه و آله ) نيافريدى .» فرمود: «نزد تو ، او محبوب تر است يا خودت ؟» گفت : او ، فرمود: «فرزند او نزد تو محبوت تر است يا فرزند خودت ؟» گفت : «فرزند او» فرمود: «اين كه فرزند او را دشمنانش از روى ستم ذبح كردند ، تو را بيشتر اندوهگين مى سازد يا اين كه فرزندت را به دست خود ذبح كنى ؟» گفت : «پروردگارا ! ذبح او به دست دشمنانش دلم را اندوهگين كرد .» فرمود: «اى ابراهيم ! شخصى از امت محمّد ، فرزندش حسين را بعد از او ، از روى ظلم همچون گوسفند ذبح مى كند و با اين كار گرفتار غضب من مى شود .» دل ابراهيم اندوهگين شد و ناله و گريه سر داد .
وحى آمد كه اى ابراهيم ! ناله ات را پذيرفتم و آن را جايگزين ناله و زارى براى فرزندت ـ اگر او را ذبح مى كردى ـ كردم و برايت درجات اهل ثواب بر مصيبت ها را واجب كردم و اين همان قول خداوند است كه فرمود:
«و فدينـهُ بذبح عظيم .» (صلی الله علیه و آلهافات ، 107)•
با توجه به روايت فوق سه نكته را بيان مى كنيم :
1ـ روايت ياد شده ، ظاهراً از نظر سند مشكلى ندارد; زيرا راويان آن عبارتند از: 1ـ عبدالواحدبن محمدبن عبدوس نيشابورى العطّار (استاد مرحوم صدوق ) 2ـ على بن محمدبن قتيبة النيشابورى 3ـ فضل بن شاذان (از اصحاب ائمه (علیه السلامليهم السلام )) كه همه آنان يا مورد اعتماد و ستايش قرار گرفته اند و يا از اصحاب و بزرگان هستند .•
بر فرض چشم پوشى از سند روايت ، به نظر مى رسد ، روايت ياد شده اين مقام را فقط شايسته حضرت سيدالشهداء(علیه السلام ) مى داند . توضيح اين كه : در اين صورت عبارت «قديناه » ، به معناى «عوّضناه » است ; يعنى خداوند مصيبت شهادت امام حسين (علیه السلام ) را ـ كه به دست دشمنانش ذبح خواهد شد ـ ، به جاى مصيبتى كه بنا بود حضرت ابراهيم (علیه السلام ) متحمل شود ، قرار دارد; به اين معنا كه حضرت ابراهيم (علیه السلام ) براى بالا بردن درجات خويش مى تواند بر مصيبت امام حسين (علیه السلام ) بگريد; بنابراين ، از اين روايت ، هرگز استفاده نمى شود كه امام حسين (علیه السلام ) فدايى اسماعيل شد . اين برداشت از روايت ناصحيح است .•
2 . بر فرض كه بتوان امام حسين (علیه السلام ) را به جاى «ذبح عظيم » گذاشت ، با توجه به معناى «فديناه » مقصود اين خواهد بود: از آنجا كه مقام ذبح عظيم كه با گريستن بر آن ، درجات انسان بالا مى رود ، فقط شايسته امام حسين (علیه السلام ) بود ، ذبح عظيمى را جايگزين ذبح حضرت ابراهيم (علیه السلام ) كرديم .
3 . بر فرض پذيرفتن دلالت روايت لسان اين گونه از روايات ، تأويل آيات است نه تفسير ، و تأويل با ظاهر معناى آيات ارتباطى ندارد ، بلكه مربوط به بطون قرآن بوده ، از عهده قضاوت ما خارج است .

پي نوشت :

1 . ر .ك : تفسير كنزالدقائق ، محمدرضا قمى ، ج 11 ، ص 171 ـ 172 ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
2 . ر .ك : خصال ، شيخ صدوق ، ج 1 ، ص 58 ـ 59 ، مؤسسه نشر اسلامى ـ ترجمه آزاد .
3 . ر .ك : طبقات اعلام الشيعه تا شيخ آغا بزرگ تهرانى ، ج 1 ، ص 205 ، اسماعيليان
4 . ر .ك : خصال ، همان ، ص 59 ، حاشيه ، على اكبر غفارى .